3η Ιανουαρίου - Μία επέτειος των ελληνικών γραμμάτων

Συμπληρώνονται σήμερα, 112 χρόνια, απ' ένα φευγιό, που στάθηκε ορόσημο στον πνευματικό μας βίο. Στις 3 Ιανουαρίου του 1911, αναπαύθηκε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Και μαζί με τον επίγειο βίο του, τελείωσε και μία εποχή για την λογοτεχνία μας ή τουλάχιστον ένα είδος λόγου που ήταν αληθινά σημαντικό αλλά και έμεινε απρόσιτο, ανεπανάληπτο.

Ο Παπαδιαμάντης ανήκει στην ομάδα των λογοτεχνών μας, που μπορούμε να τους ονομάσουμε «αυτόνομους». Είναι ένας από 'κείνους που χάραξαν το αλφάβητό τους στην πιο σκληρή ύλη κι οι ίδιοι ακόμα δεν μπόρεσαν ποτέ να κάνουν ούτε την παραμικρή αλλοίωση. Δύο αυτόνομοι λίγο πρίν και λίγο μετά απ' το '21: Ο Σολωμός κι ο Κάλβος. Λίγο αργότερα, αλλά με μικρότερη αντίσταση στην πίεση της εποχής του, ο Βιζυηνός του «αμαρτήματος της μητρός μου». Έπειτα ο Ψυχάρης, ο γλωσσικός επαναστάτης κι ο Καβάφης, κόσμος διαφορετικός, θαυμάσιος ή απαράδεκτος αλλά αυτόνομος κι αυτός, απλησίαστος. Αυτόνομος κι ο Παπαδιαμάντης, ένας από τους πιο ολοκληρωμένους κι απ' τους πιο αδιάλλακτους.

Έκλεισε ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του, μεγάλα και μικρά, την Ελλάδα και τώρα πια την προσφέρει με πολλά από τα πιο βασικά της γνωρίσματα και την επιβάλλει με την γνησιότητα εκείνη που κερδίζει αμέσως την εμπιστοσύνη. Γεννήθηκε με την μοίρα του αλλά και κάτω απ' τη ματιά, τη φωνή και την επίδραση της Ορθοδοξίας στην αρχέτυπη και τυπικώτερη μορφή της.

Ο πατέρας του, παπάς. Οι γύρω του Θεοσεβούμενοι και Θεοφοβούμενοι, απλοί και αληθινοί Χριστιανοί. Στο νησί του αναρίθμητοι οι ναοί και τα ξωκκλήσια, οι κάτοικοί του μικρός λαός από ευσεβείς. Και ψηλά, πολύ ψηλά, αυστηρή ματιά και εντολή τ' ουρανού, ο Άθως. Πάνω απ' όλο το νησί, απ' όλους τους Σκιαθίτες, περισσότερο όμως πάνω απ' τον Παπαδιαμάντη, ο οποίος ένιωθε όλο το βάρος του ύψους του και δεχόταν όλη τη φρικίαση απ' την ασύλληπτη ιερότητά του. Κι αυτά όχι μόνο στη βρεφική, αλλά και σ' όλη την παιδική και εφηβική ηλικία, στέρεα, αναλλοίωτα, απρόσβλητα από κάθε μίασμα. Δηλαδή πρώτες ρίζες, δυνατά πιασμένες στο χώμα της πατρίδας και κάτι περισσότερο ακόμα: Αγκιστρωμένες στ' άλλο εκείνο χώμα που συνθέτουν αρμονικά και αδιάλυτα ο εθνισμός και η πίστη.

Διάβασα από το πρωί, στις περισσότερες αναρτήσεις που η πνευματική κοινότητα, εκπληρώνοντας το χρέος της και ενθυμούμενη τη σημερινή επέτειο έκανε για το προσωπό του, πως ο Παπαδιαμάντης, έμεινε στην πιο τυπική θρησκευτική παράδοση. Πρέπει όμως να συμπληρώσουμε: Και στην πιο ελληνική. Διότι δεν ήταν μόνο καλός Χριστιανός αλλά και γνήσιος Έλληνας. Έλληνας Ορθόδοξος. Κι αν θέλουμε να καθορίσουμε την προσφορά του Παπαδιαμάντη στο σύνολό της, πρέπει να σταθούμε στα εξής γενικά και κύρια: O Παπαδιαμάντης παρουσίασε τον Έλληνα στις πιο απροσποίητες εκδηλώσεις του. Κι απ' την πλευρά αυτή, το έργο του, ανεξάρτητα από κάθε άλλο περιεχόμενό του, έχει την αξία ιστορικής μαρτυρίας. Διαβάζεις Παπαδιαμάντη και γνωρίζεις την Ελλάδα ως τους Βαλκανικούς πολέμους. Έδειξε, ακόμα, ο Παπαδιαμάντης στον πεζό μας λόγο, το δρόμο της αληθινής δημιουργίας που είναι η πορεία του λυρικού ανθρώπου.

Και στην πορεία αυτή, που σχεδόν δεν την υποπτεύθηκε η Ελλάδα του τέλματος, γυρίζει τώρα και καταφεύγει σ' αυτήν η Ελλάδα των αναζητήσεων, μεγάλο μέρος της τελευταίας και προτελευταίας λογοτεχνικής γενιάς.

Καλεί, τέλος, ο Παπαδιαμάντης περισσότερο από έναν αιώνα τώρα, κάθε Έλληνα να του χαρίσει μια αληθινή αισθητική χαρά. Οι πρακτικοί, ας μην βιαστούν να πουν τον λόγο τους. Η προσφορά αυτή, είναι το καλύτερο και το χρησιμότερο, που μπορεί να δώσει ένας πνευματικός άνθρωπος. Κι όπου πνευματική χαρά, εκεί και μεγάλη ζωή κι εθνική προκόπη.

Μια δυνατή πνοή η προσφορά του Παπαδιαμάντη, μια βαθιά ανάσα σε στήθη κουρασμένα, καταπιεσμένα. Προσφορά που δεν μπορεί να κάνει ούτε ο μεγαλύτερος εθνικός ευεργέτης, που η αγνή του πρόθεση και τα εκατομμύριά του, θα σωθούν πιο γρήγορα απ' αυτή τη βαθιά ανάσα, από την αισθητική χαρά.

Αιωνία του η μνήμη!